Te pieniądze nam się po prostu należą

– Wie pani, dlaczego wymyślono zawód asystenta rodziny? Żeby ktoś miał gorzej od pracowników socjalnych? – Paweł opowiada branżowy dowcip.

– Dobre! Jutro opowiem koleżankom – śmieje się Patrycja, gdy powtarzam jej ten gorzki żart. Ona, tak jak Paweł, również jest asystentką rodziny. Pracuje w średniej wielkości mieście na Opolszczyźnie. Dziewczyna szybko poważnieje: – Niestety, muszę się z tym zgodzić.

Asystentką rodziny jest od dwóch lat. Skończyła pedagogikę resocjalizacyjną, chciała pracować w zawodzie, ale w okolicy o to trudno. W Ośrodku Pomocy Społecznej akurat pojawiło się ogłoszenie o wakacie, stwierdziła: czemu nie.

– Myślałam, że ta praca będzie polegała na wspieraniu rodzin, uczeniu niezaradnych życiowo ludzi, jak coś ugotować, zaplanować budżet, opiekować się dziećmi, załatwić sprawy urzędowe…

– Współczesna praca u podstaw?

– Dokładnie. Trochę jak dobra ciocia, która uczy i pomaga. A okazało się, że muszę być bardziej jak policjant, który wszystko kontroluje.

Klient

Asystenta rodziny wprowadziła ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 2011 roku. Przydzielani na wniosek pracownika socjalnego albo decyzją sądu rodzinnego, na co dzień pracują bezpośrednio z rodzinami w kryzysie i problemami opiekuńczo-wychowawczymi. Pomagają znaleźć pracę, planować wydatki, uczą funkcjonowania z ogólnie przyjętymi normami.

Mają odciążyć pracowników socjalnych, którzy "pomagają osobom i rodzinom przezwyciężyć trudne sytuacje życiowe", "wspierają klientów pomocy społecznej w procesie usamodzielnienia i integracji społecznej", jak pisze o nich Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. To przez ich ręce przechodzi też pomoc rzeczowa i transfery socjalne: zasiłki, 500+, świadczenia dla klientów (wcześniej zwanych podopiecznymi, określenie to jednak odchodzi do lamusa jako stygmatyzujące).

Adam w Ośrodku Pomocy Społecznej w gminie wiejskiej na południu Polski zatrudnił się prawie 10 la temu.

– Idealistycznie miałem wizję, że będę potrzebny ludziom, że będą się cieszyć z moich wizyt, razem będziemy szukać rozwiązań problemów. Wyobrażałem sobie, że wyposażony w wiedzę ze studiów dam im wędkę, a nie rybę, że będę ich mentorem – opisuje Adam.

Jego wizja rozbiła się o kant rzeczywistości.

– Wszystko, czego uczyłem się na studiach, okazało się niepotrzebne, przestarzałe, archaiczne, odrealnione – wyjaśnia.

Od prawie 10 lat widzi to na co dzień: teoria nijak ma się do praktyki.

– Pracę z klientem i kontrakty socjalne można wywalić na śmietnik. Ludzie chcą pieniędzy i wolności. Najlepiej, aby im tylko dawać i o nic nie pytać. A wymagania socjalne, plan pracy, działania można zastosować u jednej na 10 rodzin. Czuję się jak bankomat, który ma dać kasę i wyjść – podkreśla Adam.

Paweł ma za sobą pracę w domu pomocy społecznej, był też pracownikiem socjalnym w OPS. Wspomnienia?

– Okropne. Kiedyś powiedziałem szefowej, że jeśli jeszcze raz zobaczę luksusowy sprzęt u klienta, to zacznę krzyczeć. Byłem u rodzin, które na bezczela chodziły po zasiłek, a w domach miały kuchnie za kilkadziesiąt tysięcy złotych. Byłem też w rodzinach naprawdę biednych, w których dochód nie pozwalał na udzielenie pomocy, bo był niewiele wyższy od kryterium i serce pękało.

Z pracownika socjalnego Paweł przebranżowił się na asystenta rodziny.

– Przez pierwsze pół roku myślałem, że oszaleję. Ciągle ci sami klienci, kłopoty, żadnych zmian, płaca tragiczna. Ale teraz jest już lepiej, tylko kasa dalej zła, ale lubię tę pracę – mówi.

– Mam 6 lat doświadczenia w pracy w terenie i czasami tracę nadzieję w ludzi – przedstawia się Weronika z Zagłębia.

Gdy trafiła do OPS, najpierw przeraziła ją papierologia i natłok informacji. Do tego doszło przejęcie sprawami klientów. Szczególnie zapadł jej w pamięć mężczyzna na wózku inwalidzkim, mieszkał kątem u znajomych, utrzymywał się z zasiłku. Weronika prywatnie przekazała mu torbę ubrań od ojca.

– Był bardzo wdzięczny. Kilka lat później spotkaliśmy się przypadkiem pod sklepem, pamiętał o tych ciuchach i jeszcze raz dziękował – opowiada. – W takich chwilach czuję, że robię coś ważnego. Niestety, są rzadkie.

Wpis przemycony z grupy na Facebooku (nazwy nie podano). Administratorka Kinga stwierdza (pisownia oryginalna):

"Nie rozumiem was. Po co mam z mężem pracować jeśli Państwo daje nam pieniądze. Mamy po 500+ na 4 dzieci. Miasto nam płaci za mieszkanie. Z caritas mamy jedzenie. Ja nie pracuje i mąż też więc mamy socjal na siebie a mąż ma jeszcze rentę bo ma problemy z alkoholem. Z mopsu też nam dają. Więc po co mi piszecie ze mam iść do pracy. Mamy prawie 7 tyś zł dla siebie bo ubrania też nam dają z Alberta. Jedynie co to za wakacje sami płacimy sobie bo dzieci z mopsu mają kolonie".

– Znam ten post – mówi Patrycja. Z doświadczenia wie też, że nie jest to przypadek odosobniony. – Czasem klienci pytają mnie, czy mi się chce, a przede wszystkim opłaca chodzić do pracy. Bo oni siedzą w domu, mają 500+, dodatek rodzinny, dorobią sobie na czarno. I po co mają coś zmieniać, skoro im się należy? – opowiada.

To właśnie oni mają najwięcej pretensji, nieraz też straszą, że pójdą do "mediów albo prezydenta".

– Staram się im uzmysłowić, że to tak nie działa, ale sytuacja jest patowa, bo ludzie są coraz bardziej roszczeniowi. A obrywa się nam – mówi Patrycja.

Dodaje, że niektóre rodziny rzeczywiście są niezaradne.

– Ale wydaje im się, że wszystko robią dobrze, nie chcą pomocy, ciężko się przebić przez mur, który stawiają wokół siebie. Są ludzie, którzy naprawdę potrzebują pomocy, sami przychodzą o nią poprosić i naprawdę ją doceniają. I są tacy, którzy kombinują, jak się tylko da – wyjaśnia.

Wpis administratorki Kingi pokazuję Weronice.

– Kiedyś słyszałam, że rodziny żyjące z pieniędzy z ośrodka, żyją w ten sposób od pokoleń. Nie wierzyłam. Teraz podpisuję się pod tym. Starsze koleżanki niejednokrotnie prowadziły mamy swoich klientów, teraz prowadzą ich dzieci. Przychodzą matki z córkami w ciąży. I mówią: "proszę jej pomóc, bo nie ma za co kupić wyprawki". Pokoleniowe korzystanie z pomocy staje się patologiczne.

Swój sposób na podobne sytuacja opisuje Magda z OPS w miasteczku z zachodniej Polski.

– Jak klientka przychodzi z dzieckiem, to proszę, żeby wróciła sama. Żeby dziecko nie widziało, że nie zarabia się pieniędzy w pracy, tylko przychodzi do pani w ośrodku – wyjaśnia.

To Magda mówi najwięcej o pozytywach pracy asystenta rodziny.

– Chwile, kiedy klient wychodzi z alkoholizmu, idzie do pracy, zmienia tryb życia, rekompensują cały trud drogi, którą trzeba było razem z nim przejść – zapewnia. I podaje przykład klientki, którą poznała tylko po głosie. – Rzuciła mi się na szyję z radością, w pierwszym momencie nie wiedziałam, kto to jest. Zadbała o wygląd zewnętrzny, poszła do pracy, wyszła na prostą. A sytuacja była naprawdę bardzo trudna.

Agata z małego miasta w centralnej Polsce skończyła resocjalizację i terapię pedagogiczną, jest asystentką rodziny. – Myślałam, że to wdzięczna praca, żeby ludzie z problemami mogli się wygadać i poradzić. Okazało się, że jesteśmy na pierwszym froncie. To są przypadki najcięższe, patologia w patologii. I działaj cuda, człowieku – mówi.

Te przeważnie nie wychodzą.

Agata: – Czasem jest to walka z wiatrakami. Trzeba ciężko pracować, żeby ludzie zobaczyli, że mogą zrobić coś ze swoim życiem, a nie zawsze się to udaje. Ja ich nie winię, bo nieraz wychodzą z tak strasznych domów, że wcale się nie dziwię, że nie potrafią normalnie funkcjonować.

– Powiedziała pani: czasem.

– Bo większość jest naprawdę bardzo wdzięczna. Najbardziej mnie cieszy, jak rodzina wychodzi na prostą. Na przykład: matka alkoholiczka, niemoralnie się prowadząca, przestaje pić, zaczyna interesować się dziećmi, kupować im przybory szkolne. I to jest sukces.

Angelika pracuje w OPS w małej gminie wiejskiej, prowadzi stronę dla pracowników socjalnych i asystentów rodziny na Facebooku (8 tys. obserwujących). Jest przekonana, że sukcesy są rzadkie, a praca syzyfowa.

– Frustruje mnie alkoholik, który zaczął żyć jak każdy człowiek szanujący się, był umyty, miał czyste ubranie, jadł i mieszkał w przyzwoitych warunkach. Teraz powrócił do nałogu, co chwilę widuję go poobijanego, z ranami od bójek. To podcina skrzydła i pokazuje, że większość klientów wraca do swoich starych przyzwyczajeń i przysłowiowo: "kopią sobie groby" – wyjaśnia.

I dodaje: – Można jedynie patrzeć z boku i znowu załatwiać szpital, DPS, usługi opiekuńcze, kiedy będzie trzeba. Ta praca na tym polega, nawet jak podopieczny zawiódł. Tam, gdzie inni widzą alkoholika, wyrzutka społecznego, zjawia się pracownik socjalny i wyciąga z najgorszego bagna, narażając nieraz swoje życie – mówi Angelika. – Ale wszystkich się nie da uratować, bo nie każdy chce. Nie można nikogo do niczego przymusić.

Do Pawła klienci telefonują w weekendy, późnym wieczorem, w czasie urlopu.

– Czasem odnoszę wrażenie, że uważają mnie za swoją własność. Jedna kobieta dzwoniła w środku nocy zapytać, co z dodatkowymi 150 zł, na które liczyła. Okazało się, że nie spełnia kryterium, bo na koncie ma kilkadziesiąt tysięcy złotych wyrównania za rok zasiłku wychowawczego na 10 dzieci. Liczyła, że może się uda jeszcze jakąś kasę wyciągnąć. Bo jej się "z łopieki należy".

System

Według Adama chodzi nie tyle o biedę, ile o nieumiejętność gospodarowania oraz/lub umiejętność wykorzystywanie luk w systemie.

– Kłamią, pracują na czarno, oszukują. Bo system na to pozwala, nagradza kombinujących, niepracujących, alkoholików, którzy nie mają motywacji do uczciwej pracy – uważa Adam.

Magda ma w sobie dużo wyrozumiałości nawet dla takich klientów.

– Staram się z tym walczyć, ale rozumiem, że jak ktoś kombinuje, to widocznie coś takiego się zdarzyło, co go tego nauczyło. Moim zdaniem to nie jest wyłącznie jego wina. Dlatego nigdy nie stygmatyzuję i nie przekreślam człowieka, nawet jak widzę, w jakich chodzi ubraniach, jak ma w domu.

– To znaczy?

– Że żyje na dobrym poziomie, a wyciąga rękę do pomocy społecznej. Co wcale nie jest tak łatwe, jak nam się wydaje: trzeba przyjść, wpuścić nas na wywiad, przedłożyć dokumenty, przejść całą biurokrację. To też wymaga wysiłku.

Tych klientów jest jednak coraz mniej. Tak wynika z obserwacji Magdy.

– Zauważyłam nawet, że matki w rodzinach wielodzietnych rzadziej korzystają z pomocy. Mają 500+ i nie przychodzą po dodatkowe świadczenia.

Inni rozmówcy mają odmienne doświadczenia.

– Ludzie są nauczeni, że dostają środki za to, że po prostu są. Nauczyliśmy ich rozdawnictwa. To jest najgorsze stwierdzenie: "bo mi się należy". Dlatego jestem za tym, by 500+ dawać rodzinom, w których chociaż jedna osoba pracuje – mówi Weronika.

Patrycja: – Ludzie wychodzą z założenia, że przyjdzie asystent, pójdą do pomocy po pieniądze, mogą coś uzyskać, nie robiąc nic w zamian. Ja od nich czegoś oczekuję, żeby podjęli pracę, zmienili coś w swoim życiu. A oni wychodzą z założenia: po co, skoro państwo im da? To największa wada pomocy społecznej.

Ale nie jedyna.

– Nieraz jesteśmy bezsilni wobec systemu. Jest za dużo papierologii. Zamiast spędzać czas z rodziną i jej pomagać, siedzi się i pisze do urzędów, sądów. Bywa, że interwencja potrzebna jest "na już", ale a decyzję sądu czeka się dwa lata – mówi Agata.

– Pomoc społeczna w Polsce w 90 proc. to wypełnianie dokumentacji, dbanie o to, aby każdy świstek się zgadzał, bo można mieć kontrolę i zostać ukaranym finansowo – potwierdza Angelika.

Magda: – Biurokracja nas zabija. Czasami skupiamy się bardziej na tym, żeby dokumenty były, jak trzeba, niż na człowieku.

Kolejny problem to nawał pracy. Asystenci rodziny mogą mieć maksymalnie 15 rodzin pod opieką. I tyle mają. To i tak za dużo.

– Optymalnie byłoby około dziesięciu. Wtedy miałoby się czas dla każdej rodziny. Mówi się, że do tej pracy potrzebni są ludzie z powołania. Ale nawet ci z powołania się wykruszą, jak zobaczą realia – mówi Agata.

U pracowników socjalnych wcale nie jest lepiej.

Angelika: – Zamiast 50 środowisk, które gwarantować ma nam ustawa o pomocy społecznej, pracownicy socjalni mają przynajmniej drugie tyle. Za tym nie idą dodatkowe pieniądze. Ludzi potrzebujących jest dużo, a pracownik socjalny tylko jeden.

Adama szczególnie uwiera co innego: – Nie mamy żadnego prestiżu. Jesteśmy poniżani, wyśmiewani, wymaga się od nas cudów. Nie ma współpracy między instytucjami, komisja ds. rozwiązywania problemów alkoholowych, policja, służba zdrowia – wszyscy nam wrzucają wszystko w nasze kompetencje. "Bo wy możecie". A my co mamy zrobić, jak wszędzie są procedury, oczekiwanie? Boimy się wójtów, burmistrzów i radnych, którzy potrafią przyjść i kazać pomóc tej i tej osobie.

– Dlaczego?

– Klient to potencjalny wyborca, który ma rodzinę. A wójt boi się stracić głosy, więc wysyła delikwenta do "opieki", by mu coś przyznać. Dostaje 100-150 zł i wszyscy są szczęśliwi. Tak samo radny – może obciąć dofinansowanie budżetu, zatrzymać podwyżki wypłat itp.

Patrycja zwraca uwagę na to, że asystenci rodziny nie mają czasu pracy "od do", tylko zadaniowy.

– Nie raz siedzimy do 20 u klientów, raz mi się zdarzyło do 22, bo była interwencja policji. A później to wszystko siedzi w głowie, nie mogę zasnąć, martwię się, czy z dziećmi wszystko okej. To jest normalne w tej pracy, ale nie mamy dostępu do psychologów i superwizji. Nie ma z kim pogadać o tym, że się odbijamy od ściany, poradzić, co robić dalej.

Paweł potwierdza: – Klient na wizycie mówi, że chce popełnić samobójstwo. Nie wiadomo, co zrobić, siedzę, rozmawiam, wzywam karetkę. Nie biorą go, bo mówi, że zmienił zdanie. A ja siedzę z nim do późnego wieczora, później dzwonię. Rano kolejna wizyta i ustalenie terminu do psychiatry. Gdy rodzice są pijani, trzeba zabezpieczyć, czyli przekazać dzieci np. dziadkom. To wielkie obciążenie.

Pieniądze

– To niezwykle ważny zawód przyszłości. Dzięki niemu kanalizują się wszelkie napięcia w patologicznych społecznościach lokalnych – mówił w 2017 roku w rozmowie z "Business Insider" prof. Julian Auleytner, ekonomista i specjalista od polityki społecznej. Miał na myśli pracowników socjalnych. Dziś można podpiąć pod to również asystentów rodziny.

– Mamy spory deficyt wśród pracowników pomocy społecznej. O tym problemie się w ogóle nie mówi. Druga sprawa to wypalenie zawodowe i biurokracja, która zniechęca do tego zawodu. Jeśli dodamy do tego wszystkiego niską renomę pracownika opieki społecznej, mamy murowaną katastrofę – dodał profesor.

Paweł nie raz myślał, żeby rzucić zawód asystenta rodziny. Sam już ledwo żyje, żeby związać koniec z końcem, ma jeszcze trzy dodatkowe zajęcia.

– Ale kocham tę robotę za drobne rzeczy, kiedy to, o co walczyłem, zaczyna grać: dziecko idzie do przedszkola, rodzice zabierają je na bilans, ktoś znajduje pracę. Bo najczęściej pracujemy z rodzinami alkoholowymi, z zaburzeniami psychicznymi, w których każda bzdura jest mega sukcesem – wyjaśnia.

Trudno mu jednak zapomnieć o tym, co go w jego własnej pracy boli: braku dodatkowego urlopu, dodatku terenowego, kasy za paliwo i pranie, odzieży ochronnej, telefonu komórkowego.

Agata dodaje: – Człowiek jest po studiach, wykształcony, pracuje uczciwie. A klientom rozdaje się dużo większe pieniądze. Do niedawna na widok stanu konta na koniec miesiąca chciało mi się płakać.

Była już Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej niedawno przyznała: wynagrodzenia pracowników socjalnych są za niskie. Z badania przeprowadzonego przez resort latem 2018 roku wynika, że średnio pracownik socjalny w Ośrodku Pomocy Społecznej zarabia 2635,35 zł brutto (niecałe 1950 zł na rękę), w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie o prawie 30 zł mniej.

Asystenci rodziny mają jeszcze gorzej – w przeciwieństwie do pracowników socjalnych nie przysługuje im dodatek za pracę w terenie (250 zł).

Rozwiązaniem ma być przyznanie pracownikom socjalnym podwyżek za wysługę lat: po 10 latach pracy o 10 proc., po 20 latach – o 20 proc.

Pytanie, ilu z nich dorobi się takiego stażu.

Bo Adam na przykład ciągle boryka się z wypaleniem zawodowym. – Chcemy pomagać, a jesteśmy wypłatomatami. W starciu z klientem pracownik jest przegrany, liczy się słowo podopiecznego, mimo że kłamie i oszukuje. Konsekwencje są takie, że spada chęć do pracy – mówi.

Także wtedy, gdy przychodzi przelew na konto.

– Zarabiam 2482 zł, z wysługą lat, plus dodatek za pracę w terenie 250 zł. Czy to aż tak dużo? Nieraz zastanawiamy się, po co pracujemy, skoro ludzie, którzy nie skalali się pracą, mają wyższe świadczenia, niż nasze wypłaty – stwierdza z wyraźną goryczą.

Weronika z koleżankami i kolegami z ośrodka nie mogą się doprosić o podwyżki.

– Dostajemy odpowiedź, że są realizowane systematycznie. To znaczy wtedy, gdy idzie najniższa krajowa w górę. Bo u mnie w OPS dużo osób pracuje za 2250 brutto. Czyli za zasiłek z tytułu zatrudnienia, jak nazywamy nasze wypłaty – śmieje się gorzko.

Sama odwiedza klientów, widzi, jak żyją. – Często mają więcej wartościowych rzeczy w domu niż ja – stwierdza. I wylicza: ona nie ma zmywarki, telewizora 50’’, nowego laptopa dla syna, nie wyjeżdża za granicę, nawet na polskie morze ją nie stać. – Wynajmuję mieszkanie, dochód rodziny nie pozwala mi na dodatek mieszkaniowy. Nie jestem objęta pomocą ośrodka, gdzie pracuję, bo przekraczam kryterium. A przychodzi mi klient i opowiada mi, że spędził wakacje w Tunezji. To naprawdę boli.

Agata też to zna, kiedyś klient zapytał ją, czy nie lepiej byłoby siedzieć w domu. Odpowiedziała: "wtedy nic bym nie miała, nie przysługują mi świadczenia". I jeszcze: "mam dwie ręce, mogę pracować, trzeba mieć też choć trochę godności".

– Co on na to?

– Wzruszył ramionami.

Magda: – Czuję w tym niesprawiedliwość społeczną. Moja praca wymaga wiele wysiłku, przerabiam wiele problemowych spraw, nierzadko kosztem swojego zdrowia, także psychicznego, a ktoś przyjdzie do kasy i lekką ręką weźmie pieniądze. Ale nie mam żalu do tych ludzi, tylko do systemu, głównie systemu wynagrodzeń. Każdy z nas chciałby godnie, odpowiednio do wysiłku zarabiać.

Patrycja: – Skoro sami tak mało zarabiamy, to jak mamy przekonywać ludzi, żeby szli do pracy? To jest trochę uwłaczające, że klienci nie muszą robić nic i mają wszystko. Nieraz przychodzi myśl, żeby rzucić robotę w cholerę, iść na bezrobocie, do opieki, powiedzieć: mi się należy.

• Imiona wszystkich bohaterów zostały zmienione. Zgodzili się opowiedzieć o swojej pracy tylko pod tym warunkiem.